Abendmusiken in Lübeck - Buxtehude & Bach
m.m.v. Cappella Maria Barbara
Dietrich Buxtehude (1637–1707) - Befiehl dem Engel, dass er komm (BuxWV 10)
Johann Sebastian Bach (1685-1750) - Ich lasse dich nicht (BWV Anh. 159)
Dietrich Buxtehude - Passacaglia (BuxWV 161, bewerkt voor strijkers door Henk van Zonneveld)
Dietrich Buxtehude - Nimm von uns, Herr, du treuer Gott (BuxWV 78)
- Jesu meines Lebens Leben (BuxWV 62)
Johann Christoph Bach (1642-1703) - Der Mensch vom Weibe geboren
Heinrich Scheidemann (1595-1663) - Herzlich lieb hab ich dich, o Herr (orgel solo)
Dietrich Buxtehude - Herzlich lieb hab ich dich, o Herr (BuxWV 41)
Programmatoelichting
Ons zomerprogramma is een eerbetoon aan Dietrich Buxtehude (1637-1707), die tijdens zijn leven grote bekendheid verwierf als componist van muziek voor koor, orgel en klavier (klavecimbel) en bekend stond als een groot orgelvirtuoos.
Buxtehude is waarschijnlijk geboren in het Deense Helsingborg en gold in J.S. Bachs jonge jaren als de meest vermaarde componist en organist van de Noord-Duitse barok. Het was ook niet voor niets dat Bach in 1705 een voetreis van ruim 400 kilometer ondernam vanuit het midden-Duitse Thüringen naar de Noordelijke Hanzestad Lübeck om daar zijn grote voorbeeld aan het werk te horen en zich door hem te laten inspireren.
Al een kwart eeuw na zijn dood werd Buxtehude vrijwel alleen nog herinnerd als groot organist en raakte zijn vocale composities compleet in de vergetelheid. Pas in het begin van de twintigste eeuw kwam daarin verandering en werd zijn vocale werk langzaam herontdekt. Zijn orgelmuziek is feitelijk vooral in de eerste helft van zijn leven ontstaan en de omvangrijke catalogus aan vocale werken in de daaropvolgende dertig jaar.
Buxtehude werd in 1637 geboren als zoon van een organist die werkzaam was in de Deense steden Helsingborg en Helsingör. Hij groeide op in het toentertijd Deense Oldesloe (nu Noord-Duitsland) en begon zijn carrière als organist in dezelfde plaatsen als zijn vader. Daarna werd hij beroepen tot organist van de fameuze Marienkirche in Lübeck. Deze positie gold destijds als een van de meest prestigieuze en best betaalde in Noord-Duitsland. Buxtehude bleef tot aan zijn dood in 1707 bijna veertig jaar lang aan deze kerk verbonden.
De Marienkirche is een in baksteengotiek opgetrokken kerk met een enorme lengte en hoogte en is nog altijd buitengewoon imposant. Buxtehude trouwde met een dochter van zijn overleden voorganger Franz Tunder. Dat was een voorwaarde voor zijn benoeming, hetgeen in die tijd niet ongebruikelijk was.
Vanaf 1673 organiseerde Buxtehude in de Adventstijd de zogenaamde ‘Abendmusiken’: openbare concerten waarin hij de rijke koopmanselite van Lübeck trakteerde op de door hem gecomponeerde cantates, oratoria en virtuoze orgelimprovisaties. Helemaal nieuw was dat overigens niet, want zijn voorganger Franz Tunder was daar al mee begonnen. Ook onze eigen Jan Pieterszoon Sweelinck deed dat eerder al in de Amsterdamse Oude Kerk. Maar de omvang van Buxtehudes Abendmusiken en hun uitstraling ook buiten Lübeck zelf was nieuw.
Voor ons programma kozen we een viertal vocale composities uit Buxtehudes rijke oeuvre waarvan er enkele ongetwijfeld ook bij de Abendmusiken geklonken zullen hebben. Het korte Befiehl dem Engel, dass er komm is een zogenaamde koraalkantate – een kantate over een bekende koraalmelodie – voor vierstemmig koor of vier solostemmen en strijkers. In dit geval het koraal ‘Christ, der du bist der heilig Tag’.
Complexer en dramatischer van toon is de late kantate Nimm von uns Herr, du treuer Gott. Dit is een groots opgezette koraalbewerking waarin de melodie ‘Vater unser im Himmelreich’ door alle vier strofen van de gebruikte tekst muzikaal steeds anders wordt verwerkt. Het werk kent een ongewoon sterke dissonantenbehandeling en komt het dichtst in de buurt van de koraalkantate zoals we die van Bach kennen.
Veel eenvoudiger is dan weer de ‘Aria’ over het lied Jesu, meines Lebens Leben. In dit werk wordt de melodie van dit lied in steeds wisselende bezetting en met kleine variaties uitgevoerd boven een zich steeds herhalende baslijn, een zogeheten chaconne-bas.
De grote kantate Herzlich lieb hab ich dich, o Herr wordt gerekend tot een van de absolute hoogtepunten uit Buxtehudes sacrale oeuvre voor koor.
De compositie is een buitengewoon knappe koraalbewerking waarbij de componist na een inleidende instrumentale sinfonia de drie strofen van het gelijknamige koraal met alle mogelijke stijlmiddelen van muziek voorziet.
De koraalmelodie zelf blijft steeds duidelijk waarneembaar, maar wordt in elk van de verzen op een andere manier muzikaal verwerkt. De vindingrijkheid van de organist Buxtehude, die tevens een groot improvisator was, treedt hier duidelijk aan het licht.
De vocale stemmen worden ingebed in een instrumentaal stemmenweefsel van twee violen, twee altviolen en een violone (een grote viool in de basligging) en ondersteund met orgel. Buxtehude schrijft halverwege het stuk voor een twintigtal maten zelfs twee ‘clarini’ (trompetten) voor om de tekst ‘in aller Freud, o Gottes Sohn’ kracht bij te zetten. Vermoedelijk werden deze partijen destijds door de twee violisten gespeeld.
Ter afwisseling van de werken van Buxtehude tenslotte hoort u in dit concert ook enkele werken uit de Bach-familie: een dubbelkorig motet van Johann Sebastian Bach (Ich lasse dich nicht, du segnest mich denn) en een vijfstemmig motet van Johann Christoph Bach (Der Mensch vom Weibe geboren), een van de belangrijkste oudere familieleden uit de Bach-dynastie.
Paul de Kok